Czym jest zespół policystycznych jajników?
Zespół policystycznych jajników (PCOS – polycystic ovary syndrome) jest najczęściej występującym zaburzeniem endokrynologicznym wśród kobiet w wieku prokreacyjnym. W rozwoju choroby wielką rolę odgrywa oporność komórek na insulinę, czyli insulinooporność. Najpowszechniej znaną funkcją tego hormonu jest regulacja stężenia glukozy we krwi. Jednak insulina spełnia o wiele więcej funkcji w naszym organizmie.
W przypadku narastania oporności na insulinę trzustka produkuje ją w większych ilościach, a wtedy dochodzą do głosu jej inne funkcje. Obecnie zespół policystycznych jajników uznawany jest za schorzenie, w którego rozwoju biorą udział dziedziczone zaburzenia metaboliczne. Nie znaleziono jednak dotychczas konkretnego genu odpowiadającego za wystąpienie PCOS.
Na klasyczny obraz kliniczny zespołu policystycznych jajników składają się rzadkie, nieregularne miesiączki, niepłodność oraz nadmierne owłosienie okolic wrażliwych na działanie hormonów płciowych, a także charakterystyczny obraz jajników w badaniu ultrasonograficznym.
Jak wygląda prawidłowy cykl miesiączkowy?
Na cały cykl miesiączkowy składają się cykl jajnikowy, endometrialny i szyjkowy. W regulacji cyklu miesiączkowego biorą udział:
- podwzgórze,
- przysadka,
- jajniki.
Każdy z powyższych gruczołów odpowiada za produkcję i uwalnianie odpowiednich hormonów. Produkty podwzgórza pobudzają przysadkę do produkcji folikulotropiny (FSH) i lutropiny (LH). Te zaś hormony regulują czynność hormonalną jajników i wpływają na produkcję estrogenów, progesteronu oraz androgenów. Pierwsza faza cyklu jajnikowego to faza folikularna. Największe znaczenie odgrywa wtedy FSH, które stymuluje rozwój pęcherzyków jajnikowych.
Jeżeli wszystko przebiega prawidłowo, pęcherzyki produkują estrogeny, a te wydzielone w dużych ilościach do krwi powodują gwałtowny wyrzut LH z przysadki, co skutkuje owulacją, czyli drugim etapem cyklu jajnikowego. Po uwolnieniu komórki jajowej rozpoczyna się faza lutealna. Powstaje tak zwane ciałko żółte, które produkuje pod wpływem LH progesteron. Jeżeli dojdzie do ciąży, produkcja progesteronu jest pobudzana przez hormony ciążowe. Opisane zmiany hormonalne wpływają na błonę śluzową macicy (endometrium) i regulują cykl endometrialny. Składa się on z czterech faz:
- miesiączkowej,
- wzrostowej,
- owulacyjnej,
- wydzielniczej.
Dla postępu cyklu endometrialnego kluczowe znaczenie ma zaistnienie owulacji. Widocznym „objawem” zachodzenia wszystkich zmian hormonalnych podczas cyklu miesiączkowego jest krwawienie miesiączkowe. Bezpośrednią przyczyną wystąpienia krwawienia jest spadek stężenia estrogenów i progesteronu pod koniec cyklu – na skutek niewystąpienia zapłodnienia uwolnionej komórki jajowej. Za prawidłową menstruację uznaje się taką, która występuje regularnie co około 28 dni i trwa 4–5 dni, a ilość utraconej krwi wynosi między 30 a 70 mililitrów w ciągu całego cyklu.
Zaburzenia miesiączkowania a policystyczne jajniki
Zaburzenia miesiączkowania występują u około 70–80 proc. kobiet chorujących na zespół policystycznych jajników. U pozostałych miesiączkowanie nie jest zaburzone. W przebiegu zespołu policystycznych jajników dochodzi do zaburzeń hormonalnych zarówno na poziomie podwzgórza, jak i przysadki oraz jajników. Kluczowe znaczenie dla wystąpienia zaburzeń miesiączkowania ma brak owulacji bądź występowanie owulacji bardzo rzadko. Za taki stan rzeczy odpowiada spadek stężenia folikulotropiny (FSH) oraz wzrost stężenia lutropiny (LH) na skutek zbyt dużego poziomu insuliny. Dodatkowym mechanizmem podtrzymującym tę nieprawidłowość jest wzmożona produkcja androgenów.
Na skutek powyższych zaburzeń u kobiet z zespołem policystycznych jajników miesiączka na ogół występuje rzadko, czyli co najmniej co 35 dni i jest skąpa. Innym częstym objawem jest wtórny brak miesiączki. Taka sytuacja występuje, jeżeli u kobiety poprzednio prawidłowo miesiączkującej przez minimum 3 kolejne miesiące nie wystąpi menstruacja.
Zaburzenia miesiączkowania w przebiegu zespołu policystycznych jajników mogą również obejmować zbyt częste miesiączkowanie, czyli taki stan, w którym menstruacja pojawia się częściej niż co 22 dni. U kobiet cierpiących na PCOS regularność miesiączek ulega znacznej normalizacji po przekroczeniu 40. roku życia. Prawdopodobnie jest to związane w dużej mierze z naturalnym spadkiem liczby pęcherzyków jajnikowych pobudzanych przez FSH do wzrostu.
Jakie są inne przyczyny nieregularnego okresu?
Leczenie zaburzeń miesiączkowania
Podstawową metodą walki z objawami zespołu policystycznych jajników jest zmniejszenie masy ciała. Zbawienne działanie redukcji tkanki tłuszczowej polega w PCOS na zmniejszeniu insulinooporności, a co za tym idzie, niepożądanych działań nadmiaru insuliny. Ważne, aby zmniejszenie masy ciała następowało pod kontrolą lekarza lub dietetyka. Nie wolno przeprowadzać głodówek lub stosować bardzo restrykcyjnych diet, które nie są zalecane przez dietetyków. Proces odchudzania powinien obejmować zarówno zmiany w sposobie odżywiania, jak i regularny wysiłek fizyczny dostosowany do możliwości danej kobiety.
Redukcja masy ciała jest wskazana u wszystkich otyłych kobiet cierpiących na PCOS. Ponadto w leczeniu zaburzeń hormonalnych i metabolicznych występujących w przebiegu PCOS stosuje się leki zwiększające wrażliwość komórek na insulinę, czyli zmniejszające insulinooporność, stymulujące owulację, hormony normalizujące czynność jajników oraz inne leki włączane do procesu terapeutycznego w zależności od obrazu klinicznego choroby. Możliwe jest również leczenie chirurgiczne polegające na zmniejszeniu ilości tkanki jajnika odpowiadającej za produkcję hormonów. Zabiegi takie przeprowadzane są na ogół metodą laparoskopową.
Bibliografia:
- Bręborowicz G., Nowak-Markwitz E., Rechberger T., Sytuacje kliniczne w ginekologii, onkologii ginekologicznej i uroginekologii, Wydanie 1. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.
- Wright H., Zespół policystycznych jajników PCOS, Wydanie 1. Wydawnictwo Vital, Białystok 2019.
- Elsheikh M., Murphy C., Zespół policystycznych jajników, Wydanie 1. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011.